थानकोट ।

सनातन हिन्दु धर्मावलम्बीहरू कात्तिक महिनाभर कार्तिकस्नान गरी विशेषगरी भगवान् नारायणको आराधना गर्छन्।

चन्द्रमानको पात्रोअनुसार आश्विन शुक्ल पूर्णिमा (कोजाग्रत) देखि कार्तिक शुक्ल पूर्णिमासम्म कार्तिकस्नान गर्ने परम्परा छ।

यो परम्परा विष्णुलाई प्रधान मान्ने वैष्णव परम्पराबाट आएको हो। त्यसो त आषाढ शुक्ल पक्षको एकादशीमा तुलसी रोपी कार्तिक शुक्ल एकादशीसम्म पूजा गर्ने र त्यो दिन विवाह गर्ने चलन छ। यो चार महिनाको अवधिलाई चतुर्मास व्रत पनि भनिन्छ। यो अवधिभर तुलसीको पूजा गर्ने र भगवान् नारायणको आराधना गर्ने उनको महिमा सुनिन्छ। यो समय श्रीमद्भागवत्, विष्णुलगायतका पुराण लगाउने, नारायणको गुणकीर्तन गाउन काम गरिन्छ। चतुर्मासमध्ये पनि कार्तिक महिना विशेष महत्त्वको भएको पुराणवाचक पं.बालमुकुन्द देवकोटा बताउँछन्। उनका अनुसार कार्तिक महिनाभर बिहानसबेरै उठी स्नान गरी तारा नउदाउँदै तुलसीको पूजा गर्नुपर्ने मान्यता छ। यो महिनाभर सबै देवता तुलसीको मठ वरिपरि बस्छन् भन्ने विश्वास गरिन्छ। तुलसीको मठमा बालिएको दीपलाई बोलीचालीको भाषामा पातालदीप भनिन्छ। नेपाल संस्कृत विश्वविद्यालयबाट प्रकाशित संस्कृत नेपाली बृहत् शब्दकोषका अनुसार सात, १४ वा २१ हातको बाँस वा कुनै काठको खम्बा गाडी दीप बाल्ने व्यवस्था गरिएको हुन्छ। यो भगवान् विष्णुको नाममा बालिन्छ। पातालदीप बिहान बेलुकी नै बालिन्छ।

आकाशदीप भने साँझको आरतीका बेला बालिन्छ। विधिपूर्व नारायणका नाममा आकाशदीप बाली गरी अन्त्यमा दीपदान गर्नाले यमयातना भोग्नु नपर्ने वैष्णव ग्रन्थहरूमा बताइएको छ। चतुर्मासभरि पूजा गरिएको तुलसीको विवाह भगवान् विष्णुसँग गरिन्छ, कार्तिक शुक्ल(हरिशयनी) एकादशीका दिन। भोलिपल्ट द्वादशीका दिन हवन दान आदि कार्य गरेपछि चतुर्मास पूरा हुन्छ। चार महिना शेषनागलाई शय्या बनाएर सुतेका नारायण यही एकादशीमा उठ्ने मान्यता छ। कार्तिक स्नान भने पूर्णिमाका दिन पूरा हुन्छ। यो एकादशीदेखि पूर्णिमासम्मको अवधिलाई भीष्मपञ्चक पनि भनिन्छ। यी पाँच दिनलाई विशेष महत्त्व दिइन्छ। यो अवधिमा नारायण मन्दिरहरूमा विशेष घुइँचो लाग्छ। उपत्यकाका चार नारायण, बूढानीलकण्ठ, मत्स्यनारायण आदि यो वेलाका गन्तव्य हुन्।

पूर्णिमापछि चन्द्रमाको पात्रोअनुसार मार्गशीर्ष(मंसिर) महिना लाग्छ।

चार महिनासम्म रोकिएका शुभकर्महरू गर्ने बाटो खुल्ने पं.देवकोटा बताउँछन्।

तस्बिरः त्रिशुली बजारनजिकै आकाशदीप, वि.संं २०२६ ।