चित्लाङ काठमाडाैसँग सीमा जोडिएको मकवानपुर जिल्लामा अवस्थित  एक पर्यटकीय गन्तव्य हो।

संघीय राजधानीबाट नजिक र स्वच्छ प्राकृतिक वातावरणले पर्यटकलाई चित्लाङतर्फ आकर्षित गर्ने क्रम पछिल्ला वर्ष बढिरहेको छ।

थानकोट-चन्द्रागिरि-चित्लाङ सडकखण्ड खुलेपछि चित्लाङमा घुम्न, बस्न र रमाईलो गर्न पर्यटकको चहलपहल बढ्दो क्रममा छ।

के चित्लाङले बढ्दो पर्यटनलाई झेल्न सक्ला? आफ्नो प्राकृतिक वातावरण कायम राख्न सक्ला? पक्कै पनि चित्लाङ पहिलाको जस्तो प्राकृतीक अवस्थामा छैन् । पर्यटन विस्तार हुँदै गर्दा चित्लाङको रुप फेरिंंदै गएको छ। चित्लाङमा पर्यटकीय गतिविधि वृद्धि हुनुले आर्थिक संमृद्धिमा पक्कै पनि वृद्धि भइरहेको छ। तर दिगो पर्यटनको चस्मा लगाई हेर्दा चित्लाङमा सुधारको पाटो धेरै नै बाँकी रहेको छ।

राष्ट्रिय जैविक विविधता रणनीति तथा कार्ययोजना, सन् २०१४-२०२० ले दामन-पालुङ-फुलचोकी-चन्द्रागिरि क्षेत्रलाई जैविक विविधताको आधारमा महत्त्वपूर्ण स्थानको रुपमा राखेको छ। चित्लाङ सालकको लागि पनि उपयुक्त बासस्थान हो तर यसको बारेमा पर्यटक र
स्थानीयसमेत अज्ञात छन्। यस क्षेत्रमा जैविक विविधताको बारेमा कुनै विस्तृत अध्ययन नभएकाले यस क्षेत्रमा रहेको जैविक विविधता बारे हामी अझै अनभिज्ञ नै छौं।

त्यसैले प्रकृतिमा आधारित पर्यटनको अवधारणा चित्लाङमा पर्यावरण संरक्षण र दिगो पर्यटन विकासको लागि अचुक समाधान हुन सक्दछ। प्रकृतिमा आधारित पर्यटन, प्राकृतिक वातावरण, वन्यजन्तु र सांस्कृतिक सम्पदालाई जिम्मेवार र दिगो रूपमा अनुभव गर्न र प्रशंसा गर्नमा केन्द्रित हुने यात्रा गतिविधिहरूलाई बुझाउँछ।

पर्यटन र पर्यावरण एकले अर्कोलाई गहिरो प्रभाव पार्दछ र एक आपसमा गाँसिएका छन्। पर्यटनले पर्यावरणका लागि दुवै फाइदा र चुनौतीहरू ल्याउँदछ।

प्रकृतिमा आधारित पर्यटनका फाइदाहरू:
प्रकृतिमा आधारित पर्यटनले पर्यावरण र मानव दुवैलाई धेरै फाइदाहरू प्रदान गर्दछ। यसले वन्यजन्तुहरूको लागि संरक्षित बासस्थानहरू, संरक्षणको लागि कोष स्थापना, र आगन्तुकहरू तथा स्थानीयबीच पर्यावरण जोगाउन जागरूकता बढाउन सक्छ। पर्यटकको उपस्थितिले अवैध गतिविधिहरू जस्तै वन्यजन्तुको चोरी शिकारी र वन विनाशलाई रोकिने तथा लोपनमुख प्रजातिहरूको लागि निगरानी र संरक्षणमा कार्य गर्न सघाउँदछ। यसबाहेक, प्रकृतीमा आधारित पर्यटनले आगन्तुकहरू बीचमा प्रकृति र वन्यजन्तुप्रति गहिरो सम्बन्ध गाँसी उनीहरूलाई संरक्षणको पक्षमा वकालत गर्न प्रेरित गर्दछ।

घुम्ने क्रममा चराचुरुङ्गी, पुतली र वन्यजन्तु देख्दा प्राकृतिको लागि श्रद्धाको भावना जगाउने र यसको सुरक्षा गर्न कदम चाल्न प्रेरित पनि गर्ने गर्दछ।

संरक्षण र आर्थिक विकासको सन्तुलन:
दिगो प्रकृतिमा आधारित पर्यटनका लागि संरक्षण र आर्थिक विकासबीच सन्तुलन खोज्नु आवश्यक छ। संरक्षण संस्थाहरू, सरकारी निकायहरू र स्थानीय समुदायहरूले वन्यजन्तुहरूमा नकारात्मक प्रभावहरूलाई कम गर्नका लागि मिलेर काम गरी स्थानीय समुदायहरूको लागि अधिकतम आर्थिक लाभ प्रदान गर्नुपर्दछ। प्रकृतिमा आधारित पर्यटन गतिविधिहरूका लागि स्पष्ट दिशानिर्देश र नियमहरू स्थापना गर्नु दिगो पर्यटनको एक पाटो हो ।

थप, समुदायमा आधारित पारिस्थितिक पर्यटनमा लगानी गर्नाले स्थानीय समुदायहरूलाई प्रत्यक्ष लाभ लिन सशक्त बनाउन सक्छ र उनीहरूलाई संरक्षण लक्ष्यहरूसँग मिल्दोरूपमा वैकल्पिक जीविकोपार्जन प्रदान सहायता प्रदान गर्दछ।

शिक्षा र चेतना:
जिम्मेवार वन्यजन्तु पर्यटन प्रवर्द्धन गर्न शिक्षा र चेतनाले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्दछ। टुर अपरेटरहरू, पथप्रवर्द्रधक (गाइड)हरू, र आगन्तुकहरूलाई संरक्षण नैतिकता, वन्यजन्तुको व्यवहार, र पारिस्थितिको महत्त्वको बारेमा शिक्षित गराईनुपर्दछ।

पर्यावरण संरक्षण र वन्यजन्तुलाई सम्मान गर्ने संस्कृतिलाई बढावा दिएर पर्यटनले जैविक विविधतालाई खतराको सट्टा सकारात्मक परिवर्तनको लागि बलको रूपमा गर्न सक्दछ। यसबाहेक, पर्यटन अनुभवहरूमा संरक्षण शिक्षालाई एकीकृत गरेर आगन्तुकहरूलाई सबै जीवित प्राणीहरूको अन्तरसम्बन्ध र प्राकृतिक वासस्थानको संरक्षणको महत्त्व बुझाइ अघि बढाउन सकिन्छ।

व्याख्यात्मक संकेत, निर्देशित प्रकृति पदयात्रा, र अन्तरक्रियात्मक प्रदर्शनीहरूले पर्यटकहरू र प्राकृतिक संसारबीचको गहिरो सम्बन्धलाई बढाउँदै, गन्तव्यमा पाइने पारिस्थितिक प्रणाली र प्रजातिहरूमा बहुमूल्य अन्तर्दृष्टि प्रदान गर्न सक्छ। 

चुनौती र संरक्षण सरोकार:
प्रकृतिमा आधारित पर्यटनले सम्भावित फाइदाहरूको बाबजुद, पर्यावरण संरक्षणका प्रयासहरूमा पनि महत्त्वपूर्ण चुनौतीहरू खडा गरेको छ।

गैर-जिम्मेवारपूर्ण पर्यटन अभ्यासहरू, जस्तै वासस्थान विनाश, प्रदूषण, जस्ता कार्यहरुले पारिस्थितिक प्रणाली र प्रजातिहरूमा हानिकारक प्रभाव पार्न सक्दछ। दिगो पर्यटन विकास गर्न नसक्नाले प्राकृतिक बासस्थानमा ह्रास, वन्यजन्तुको वासस्थानको खण्डीकरण र
बसाईसराईको ढाँचामा अवरोध ल्याउन सक्दछ। यसबाहेक लोकप्रिय वन्यजन्तु गन्तव्यहरूमा धेरै पर्यटकहरूको आवतजावतले कमजोर स्थितीमा रहेको पारिस्थितिक प्रणालीमा अनावश्यक दबाब पर्न सक्दछ।

अव्यवस्थित पर्यटन गतिविधिहरूले बासस्थानको गुणस्तर घटाउन र वन्यजन्तुको व्यवहारमा बाधा पुर्‍याई तिनीहरूको अस्तित्वलाई खतरामा पार्न सक्छ।  अन्ततः पर्यटन र वन्यजन्तु संरक्षण जटिल रूपमा जोडिएका छन्। पर्यटनले हाम्रो जैविक विविधताको संरक्षणमा निर्णायक भूमिका खेल्न सक्दछ। जिम्मेवार पर्यटनका अभ्यासहरू अंगालेर हामीले प्राकृतिक बासस्थान र प्रजातिहरूको संरक्षण गर्दै प्रकृतिमा आधारित पर्यटनको आर्थिक लाभहरू प्रयोग गर्न पर्दछ। शिक्षा, सहयोग, र दिगोपनको साझा प्रतिबद्धताका साथ हामी भविष्यका पुस्ताहरूलाई वन्यजन्तु र प्राकृतिक आश्चर्यहरूले भरिपूर्ण संसार हस्तानतरण गर्न सक्छौं र यसको अबधारणा चित्लाङले पनि अंगाली दिगो पर्यटनमा अघि बढ्न जरुरी छ।

🖊️शुसान्त लामिछाने विश्वविद्यालय तहमा वातावरण विज्ञान विषयका विद्यार्थी हुन् । उनी त्रिवि वातावरण विज्ञान केन्द्रीय विभाग, कीर्तिपुर, काठमाडौंमा वातावरण विज्ञानमा स्नातकोत्तर गरिरहेका छन्। लेखक प्रकृतिका साथी, नेपालले आयोजना गरेको वन्यजन्तु अनुसन्धान प्रविधि तालिममा पनि सहभागी थिए ।

– प्रष्टीकरण माथि उल्लेखित लेखमा थानकोट टाइम्सको कुनैपनि दाबी विरोध रहने छैन्- सम्पादक –